Hominum est errare e juvenum praesertim

      Dá noxo escoitar -quizais tamén vergoña- a maioría das reaccións de políticos e  opinadores mediáticos ante os twits de humor escuro e demostracións de protesta irreverente duns poucos concelleiros actuais da "villa y corte",  de cando estes eran rapaces novos; que aínda, algo menos, hoxe o son.

      Acho que esas reaccións se verten non co fin de informar, senón co de (de)formar a opinión pública, de a converter a prol dos intereses da xente satisfeita, autosatisfeita, non atinxida pola dura crise económica e social, ou apenas atinxida. Tan pouco os atinxiu, que mesmo os beneficiou; pois, se é verdade que tras a crise a desigualdade creceu e con esta o número de individuos e familias ricas, nalgures estarán estas e dalgunha maneira defenderán os seus logros como lexítimos.

      Os twits de humor escuro e as demostracións de protesta irreverente véxoas como actuacións -sobreactuacións se se quere-  dunha mocidade desilusionada, cando non aterrorizada, ante o porvir que prevían para eles mesmos e a súa xeración. Eran os do 15-M. Un futuro negrísimo verían se cadra; máis negro, seguramente, ca o humor atroz dos twits zapatistas; máis sacrílego, certamente, do que o xesto de espirse da chambra feminina unha estudante incrédula no espazo sagro dun templo católico universitario, se aínda ten sentido hoxe en día manter un templo público católico-universitario e, no caso de o manter, considerar sacrilexio e delito, ambas as dúas cualificacións, o feito de uns rapaces novos entraren nel a berros e xestos de protesta, máis ou menos irrespectuosos non se sabe ben con quen. Con Deus? Seguro que non, Cos crentes católicos? Con moitos de nós, comigo polo menos, non.

Roberto Vidal Bolaño na construción do teatro galego

          Transcorrido xa o Día das Letras Galegas deste ano, encolo aquí o traballo que publiquei na revista Encrucillada, nº 182, marzo-abril de 2013. A razón de o ofrecer nesta bitácora é que na revista non é accesíbel a todas as persoas ás que en principio lles puider interesar. A presentación que aquí se ofrece ten pequenas diferenzas coa que aparece na revista. 

DE SOMBRAS  E POUQUIDADE NA DRAMATURXIA DE VIDAL BOLAÑO

                                                                                              Xesús Portas Ferro

            Un dramaturgo para as Letras

            Roberto Vidal Bolaño (1950-2002) foi unha das poucas persoas dedicadas plenamente e de forma senlleira á construción do sistema teatral galego. Realizou este labor, desde a mocidade ata o seu pasamento, mediante o desempeño das máis diversas funcións que caben nas táboas. Recoñéceno así todos os estudosos da súa obra e el mesmo expresouno un día escribindo que se sentía: “Inmerso, pola miña condición de autor, director, actor, produtor, iluminador, escenógrafo, figurinista e público, nesa mesma paisaxe á que me pretendo achegar […].”[1] Aquí atenderemos sobre todo aos froitos da súa condición de autor, isto é, á escrita dramática, aínda que sen limitarmos a nosa atención ao estritamente verbal ou literario das obras, pois tamén os elementos relativos á proxémica, quinésica, sons, vestiario, decorados, iluminación, imaxes proxectadas e outros efectos son abordados polos dramaturgos, sobre todo por aqueles que teñen unha grande experiencia como directores.

            Xa logo fai trece anos que, co gallo da estrea d’ A burla do galo, M. Guede Oliva albiscou un dezasete de maio no que as Letras Galegas habían proclamar os méritos do noso autor,  porque,  ao ver de Guede, falar de Vidal Bolaño supuña “acouta-las páxinas máis notables que ten dado a literatura dramática galega ó longo de toda a súa historia.”[2] E engadía que a obra dramática de RVB  tiña  “a medida e o vigor necesario para situarnos […] e ubicar nela o mellor e máis coherente que a escrita teatral galega ten dado de si propia.”[3]

            Verbo da cantidade, non está de máis notar que desde Laudamuco, señor de ningures, primeira peza que estreou (1974) e publicou (1977), deica Animaliños e mais Integral, que foron as derradeiras, ofreceu á escena uns trinta títulos. Nove deles, producidos de 1975 a 1985 agás un, foron representados daquela e permanecen ata agora inéditos. Afórrolle ao lector a relación completa das pezas teatrais de Vidal Bolaño, que poderá achar facilmente noutros lugares e veremos, ao parecer con algunha excepción, incluídas nas obras completas que está a preparar Edicións Positivas. Na bibliografía que pecha este artigo, figuran só os títulos que, editados en vida do autor ou pouco despois do seu pasamento, coidei conveniente consultar na preparación deste traballo. Só uns poucos dos editados non se achan aí, por me seren de difícil acceso ou non me tiraren moito o interese: 2132 (1992), Touporroutou da lúa e do sol (1996), Criaturas (2000), Rosalía (2001) e Sen ir máis lonxe (2002).

            A valoración cualitativa, á que enriba nos aproximamos guiados por Guede Oliva, pódese concretar moito e amplificar máis, baixándomos a apreciar as características sobranceiras desta dramaturxia. Esas características son principalmente tres: a singularidade do  mundo ficticio recreado nas súas obras, a innovación formal con elas operada e, finalmente, o logro dun obxectivo claramente definido desde moi cedo,  o da creación dun teatro popular galego de vangarda. Algo diremos de cada unha delas en senso inverso ao desta enumeración.

            Un teatro popular galego de vangarda

            Nos comezos da carreira teatral de RVB o teatro galego aínda non existía, ou tal se pode afirmar con máis razón e sentido do que tería afirmar o contrario. Deixamos aparte a dramaturxia de Valle-Inclán, que pertence ao sistema teatral, literario e cultural hispánicos, non ao sistema cultural galego e galegófono. Deste estamos a tratar.

            Así entendido o lerio, aquilo que na arte dramática galega precede ao labor encetado polo “Grupo Abrente” contra as vésperas de 1980, redúcese a pulos descontinuos e proxectos abortados, aínda que suscitados por nomes tan sonoros coma os de Rafael Dieste, Eduardo Blanco Amor e Álvaro Cunqueiro ou, antes deles e con maior xenio, Castelao e mais Otero Pedrayo. Sen desprezarmos, claro está, as achegas menores dos Carré Alvarellos, Lugrís Freire, Cotarelo, Varela Buxán … A carón do de Vidal Bolaño, outros nomes maiores do numeroso “Grupo Abrente” son Manuel Lourenzo e Euloxio R. Ruibal.

            Escribírase deica entón pouco teatro e, con todo, non era este o dato máis grave da situación. As carencias fundamentais atinxían ás outras dúas patas que sosteñen o fenómeno teatral. A primeira delas, a referida ao espectáculo, incluíndo todo tipo de axentes e infraestruturas que o fan posíbel ‒ escenarios, actores, compañías …  A segunda, o público. Faltaba sobre todo e cumpría crear un público para o teatro galego. A tales eivas parecía referirse Otero Pedrayo as varias veces ‒ unha delas, aínda en 1975 ‒ que, segundo nos lembran Boullón Agrelo e Tato Plaza,[4] denunciou o baleiro teatral como a principal necesidade que presentaba a literatura galega naquela altura. A obviar esas carencias vai dedicar RVB, a carón doutras moitas persoas, a súa angueira.

            Os trazos de “popular” e “galego” entendíanos no sentido de que o novo teatro que se propugnaba, asumise como propios os valores e os intereses da cultura popular. Cedo na produción dramática de RVB e noutros autores de Abrente aparecen incorporados elementos da cultura popular galega, máis concretamente e na liña apuntada outrora por Castelao e Otero, os elementos parateatrais característicos das celebracións rituais do ciclo anual: as farsas e máscaras do Entroido, os xigantes e cabezudos, as cantigas, as ladaíñas  e os contos tradicionais, por exemplo. De por parte, tamén asumiu RVB o programa de Otero e Castelao polo que estes se propuxeran crear en Galicia un teatro que a elementos populares coma os devanditos engadise aqueloutros innovadores que no primeiro terzo do século XX se estaban introducindo en Europa en continuidade co labor que iniciara Stalinavski no Teatro da Arte, en Moscú: dando unha grande cabida, ao lado ou por riba da palabra, a elementos como o movemento, a danza, a plástica, os xogos de luces e sombras, a música, outros sons. A unión destes elementos do Teatro da Arte cos procedentes das tradicións populares dos países orientais prouguéralle moito a Castelao cando asistiu contra 1921 en París ás representacións do Teatro do Morcego, de Nikita Balief, as mesmas que en Madrid chamaran a atención de Ortega ese mesmo ano.[5]

            A aplicación que de tal proposta iniciara Otero na escrita de varias pezas do seu Teatro de máscaras, inspirou a RVB, ou así o afirma este, e o seguimento desa inspiración supuxo[6] un cambio cualitativo na evolución da dramaturxia do noso autor. Este seguimento non ten nada de serodio. Nas obras da primeira época aparecen sobre todo os elementos folclóricos parateatrais aos que se fixo referencia. Nas da segunda época, que comezaría contra mediados dos anos 80, dáse un paso máis.

            No programa de man da estrea de Agasallo de sombras, en 1984, escribía RVB: “Des que, non sen poucas dificultades, descubrín o Teatro de máscaras de Don Ramón Otero Pedrayo, algunha das súas pezas vén exercendo sobre min unha meiguice enfermiza da que só acerto a me ceibar, e sempre de xeito fuxidío, contrapoñéndolle unha lectura a tempo desas catedrais da indisciplina teatral que para min son A tentación de San Antonio de Gustavo Flaubert e o Fausto de Goethe […].”[7] Sombras e espectros irrompen no escenario como uns personaxes máis, produtos oníricos ou visionarios dos personaxes primarios as máis das veces e saídos outras dos fondos escuros do propio mundo social representado. Este recurso, que configura de maneira total Agasallo de sombras, pode verse xa prenunciado en Bailadela da morte ditosa, escrita en 1980 nunha primeira versión, e, sen deixar de imprimir abondas pegadas noutras pezas intermedias, volve a ser fundamental na creación de Rastros (1998) e na de Integral (2002).

            Recursos semellantes achamos, certamente, en varias das pezas curtas de Otero; así,  en  Os espectros das doenzas,  Vento nocturno, O poeta asasinado,  A sublevación dos traxes e, sobre todo, O café dos espellos. Nesta última un único personaxe primario, O Vencido da Vida,  asiste ao desfile duns conxuntos de sombras que representan diversos tipos sociais. Unha delas, a Dona, que aparece despois do desfile dos grupos referidos, identifícase como representante da Morte, e finalmente unha Sombra intérprete revélalle ao protagonista que todas as que vira desfilar e actuar, eran en realidade unha única sombra, máis aínda, eran el mesmo, imaxes súas: “Son ti reflexado no espello.”[8] Tamén na disolución das innúmeras sombras que acompañan a Rosa unha noite, personaxes de Agasallo de sombras, todas ao finaren desvelan a cara de Rosa, o único personaxe primario, “son todas ela mesma voltas sombras.”[9]  Esta coincidencia fai evidente a afinidade de Agasallo de sombras, de Vidal Bolaño, con O café dos espellos, de Otero Pedrayo. Aínda así, A sublevación dos traxes é a única peza de Otero expresamente sinalada por RVB, no referido programa de man, como inspiradora de Agasallo de sombras.

            Contra o final da súa carreira, o noso autor segue recoñecendo esta débeda nunca esquecida co ourensán: “Ao longo da miña traxectoria como autor ou como director teatral, tiven sempre o teatro de Don Ramón Otero Pedrayo como referente exemplar. A el acudín máis dunha vez para lle ripar ideas, atopar respostas, soñar espectáculos teatrais imposibles ou cando menos improbables.”[10]

            Polo aproveitamento dos referidos elementos, presentes dalgún xeito no pretérito teatral de Galicia, a laboura de RVB e os seus compañeiros pode con toda xustiza considerarse unha “(re)construción” do teatro galego, para o dicirmos con I. López Silva no título do seu estudo sobre a obra de Bolaño, que introduce a primeira edición de Mar revolto. Unha construción, porque o é de algo que antes non existía. Unha reconstrución, en canto retoma parte importante dun planeamento previamente ideado ‒ e minimamente executado ‒ polos homes da Xeración Nós. De por parte, e nunha ollada máis ampla, porque recolle e reemprega restroballos dun suposto teatro galego antigo cuxo desenvolvemento en clave culta se atrancara por mor do sometemento da cultura autóctona medieval a unha cultura allea, aló contra o remate da Idade Media; sometemento abafante e persistente, aínda por riba, durante os séculos en que se sucederon os movementos cos que as culturas e linguas neolatinas puxaban e se arrequecían (Humanismo, Renacemento, Barroco, Neoclasicismo), que foron precisamente os nosos “séculos escuros”.

            Sombras e espectros: a innovación formal

            Segundo M. Quintáns, un dos máis perspicuos coñecedores da súa obra, a revolución formal operada na dramaturxia de RVB comeza con Agasallo de sombras.

Este estudoso atribúe tal salto ao emprego de diversos recursos, coma o que fai ás secuencias de tipo cinematográfico ao lado ou no canto das clásicas escenas da dramaturxia anterior, con outros procedementos tamén relacionados coa linguaxe audiovisual:  montaxes, encadres e diversas transicións entre planos e secuencias.

            Ao meu ver, o meirande cambio operado na obra devandita débese en primeiro lugar, aínda que non soamente, á natureza completamente onírica dos personaxes do drama, coa relativa excepción de Rosa. Rosa representa a Rosalía volta a Santiago con 24 anos, casada non hai moito, nai aínda dunha soa filla e, sobre todo, chea de dúbidas sobre o uso que, na nova situación vital, lle cumpría facer da súa liberdade como muller e artista.  É ela quen, único personaxe primario, soña ou proxecta as visións de todos os demais: Aurelio Aguirre, finado traxicamente tres anos antes; Manuel Murguía, ausente en Madrid ou na Coruña mentres Rosalía vive soa en Compostela; a Tise, enfermidade romántica da que estaría Rosa atinxida; a propia Rosalía no día vindeiro da súa morte … Estes e os demais personaxes secundarios, un bo fato deles, son puras sombras.

            Que un espírito ou visión se materialice en escena con grande pertinencia para a trama  non supón ningunha novidade. A presenza e intervención de personaxes sobrenaturais no teatro é moi vella; xa na traxedia grega, un supoñer. Énos ben familiar a do espectro do pai de Hamlet na obra homónima de Shakespeare. Máis próxima nos resulta a intervención do diaño, so o nome de Mefistófeles, no Fausto de Goethe. Esta obra ‒ expresamente sinalada por RVB como unha das que influíron no seu labor ‒ nunca se viu como propiamente pertencente ao xénero dramático; porén  algunha vez foi levada ás táboas. Máis proximidade aínda nos ofrece La tentation de saint Antoine (1874), de Gustave Flaubert, da que o noso autor recoñece tamén a influencia. Unha secuencia de Agasallo de sombras localizada en Francia presenta o demo arramplándolle un porquiño ao santo Antón; por certo, esta pasaxe do porco non procede da obra de Flaubert, senón da tradición popular do “porquiño de santo Antón” mantido polos veciños dun rueiro a prol dos pobres.

            La tentation de saint Antoine, un monllo de prodixios e visións ofrecidos como feitos e diálogos obxectivos, é unha obra inclasificábel xenericamente,  máis axeitada para a lectura ‒ individual ou, mellor, en público por varios lectores ‒ do que para ser escenificada. Vidal Bolaño viu nela un bo exemplo do teatro “imposible ou improbable” que lle pracía facer. O importante para nós é que toda a súa trama consiste precisamente nun entrabado de visións que, entre tentadoras e témeras, sofre o eremita na Tebaida e nas que non soamente intervén o demo, senón tamén persoas con el relacionadas  que xa morreran ou vivían moi lonxe do vidente, igual que nalgunhas pezas de RVB. Nunha e noutras os personaxes son puras sombras, ás veces só puras voces.

            Que obxectividade hai, ou se pretende que haxa, en calquera destes tipos de aparicións?  Nun cosmos radicalmente desenfeitizado, este noso occidental e postmoderno que viviu e interpretou Vidal Bolaño, a intervención de elementos preternaturais é pura ficción. E non só porque aquí se trata de teatro. Desde tempos antigos, a presenza do espiritual na realidade mundana sempre deu que desconfiar, mesmo cando se admitía como posíbel; por iso na propia Igrexa o discernimento de espíritos era unha esixencia previa para a aceptar como real. Volvendo ao teatro, cando o Espectro do pai se fai ver e oír por Hamlet no cuarto da Raíña, esta, que non o ve nin o oe, pregúntalle a Hamlet con quen está a falar. Tras a resposta do fillo, retrúcalle ela que se trata dunha pura modelación do seu cerebro e que se debe á loucura, doenza que ten moita habelencia para a produción de creacións incorpóreas. O propio Hamlet, un pouco antes, concibira dúbidas sobre a realidade do Espectro e a verdade da súa mensaxe, considerando a posibilidade de que fosen unicamente imaxinacións propias, torpes coma a fragua de Vulcano. Querendo resolver tal dúbida, argallara a estrataxema de que unha troupe de actores representase diante do Rei, como acusándoo para que se delatase, unha traizón homicida e incestuosa semellante á que este, segundo o oráculo do Espectro, cometera co pai.

            En RVB non hai lugar ao engano. Nin sequera á dúbida. Claramente se nos advirte a espectadores e lectores, no caso daquelas pezas cuxa trama basea na intervención de sombras e espectros, que tanto estes coma a historia que soportan, son produto dun soño ou do maxín tresvariado do personaxe primario: Rosa en Agasallo de sombras, Esther en Rastros, Don Esmeraldino en A burla do galo. Non poden ser algo obxectivo, independente da ciencia e a crenza do individuo. Agora ben, son inmensamente pertinentes desde o punto de vista significativo, porque reflicten con propiedade o carácter doente e a situación interior conflitiva do personaxe primario. As tres cousas ‒ a advertencia, a causa e a significación ‒ están patentes no referente a Rastros. Moncho, Xan e Iago, os tres personaxes secundarios, son presentados desde o principio como simples sombras; así, na extensa didascalia que introduce o “Tempo 3”.[11] Un pouco máis adiante, eles mesmos se din que non son de carne e óso, nin sequera están realmente alí onde as súas sombras apareceran, isto é, no cuarto onde  Esther, agora entubada no hospital e subtraída in extremis ao suicidio frustrado, cortara as veas e case se escoara do sangue. Se non están onde a imaxinación de Esther os está proxectando ao reproducir na doenza tempos e sucesos da súa problemática relación con eles, onde están, pois logo? Anda cada un á súa vida, sen querer ou poder saber das leas da pobre muller. Poida que estean onde – tamén isto maxinado pola enferma corrixíndose ‒ di Moncho: “Ti (Xan) vas camiño do aeroporto! Iago apodrece en Alcalá Meco! E eu ínflome de callos nunha taberna de merda, como cada xoves! Só somos unha lembranza difusa nos recunchos da súa memoria. Unha chea de promesas incumpridas. Nada. Tres caras borrosas nunha puta foto que nin saberá onde demo garda.”[12]

            A novidade que supón este tratamento das sombras en relación con aqueles que achamos en Hamlet, na Tentation de saint Antoine e mesmo nalgunhas pezas de Otero, aínda non sendo tan grande a diferenza, é moi importante. Consiste en que nas obras de Vidal Bolaño estrutura as pezas ás que se aplica, en canto define o punto de vista, o principal dos factores que dan forma ás obras artísticas e, máis concretamente, ás literarias. Se a isto engadirmos a súa pertinencia significativa verbo do tema e da problemática do mundo representado, decatámonos axiña do peso que ten na dramaturxia de RVB. Podería apoñerse que isto só vale para tres ou catro das súas obras, as enriba referidas. Dunha maneira estrita, é admisíbel a obxección. Así e todo, debe recoñecerse tamén que en moitas outras obras súas aparecen personaxes semellábeis ás sombras e espectros dos que vimos tratando;  por exemplo, as figuras de: a Morte en Bailadela da morte ditosa e n’A burla do galo,  o Tolo de Cira en Días sen gloria, o Vinchas en  Doentes, Xan de Nartallo n’As actas escuras. E algo semellante acontece con certos trazos de personaxes e sucesos doutras pezas, coma Saxo tenor ou Anxeliños, onde as cousas están vistas e narradas desde un punto de vista desvariado ou mesmo alucinado. O narrador que testemuña e introduce as representacións escénicas dos acontecementos, é en Saxo tenor un vello borrachuzo, o Tío Sam. En Anxeliños un fato de pobres demos, entre eles Sor Anxélica, tratan de xustificar na comisaría por que mataran o Damián, irmán do xefe Charli, malia que os salvara da ruína laboral: só porque viran nel unha encarnación do demo maior. A perspectiva ou punto de vista dá forma á obra e mais deforma a realidade representada. Xa non digamos cando quen ve e narra, é un suxeito doente ou tresvariado, como acontece adoito nas obras de Vidal Bolaño.

            Non hai lugar aquí para nos alargarmos no tratamento doutras fontes da innovación na arte dramática de RVB. Algunhas danse xa nas primeiras obras, de xeito semellante ao que nos anos 60 e 70 acontece  cos cultivadores do teatro independente e da protesta, coma o “nuevo teatro” español dun Martínez Ballesteros ou Romero Esteo: un teatro  simbolista e alegórico, grotesco e farsante. Tamén recorre, xa daquela, a técnicas de distanciamento, a exemplo de Bertolt Brecht e da vella tradición medieval, coma a volubilidade dos actores ou as súas parénteses para introducir, comentar ou resumir aspectos da trama. Aproveita, de por parte, a tradición recente de mestizaxe do teatro coa narrativa e a lírica: a interpolación de treitos narrativos, o emprego de didascalias e anotacións escénicas de contido máis lírico do que práctico para a dirección escénica e outras de carácter metateatral, o recurso a puntos de vista usados na narrativa máis innovadora, o emprego de prolepses (anticipacións) e analepses (voltas atrás ou lembranzas), o encadramento dunha acción dentro doutra, o teatro no teatro, etc.  E finalmente habemos salientar o recurso a técnicas propias do cinema. O secuencialismo. As transicións mediante fundidos en negro, fundidos encadeados, encadres selectivos; personaxes e zonas do espazo escénico que xorden da escuridade e na escuridade se perden, voces en off sobre fondo negro, etc. Isto, no tocante á disposición formal e á sintaxe dos compoñentes. En canto ao contido, podemos salientar con M. Quintáns a representación en vivo de accións inusitadas no escenario e frecuentes no audiovisual: corpos espidos ou semiespidos (Integral, Agasallo de sombras, Anxeliños, A burla do galo), trebellos e xogos eróticos (A burla do galo), coitos (Laudamuco, Bailadela), violacións (Días sen gloria), suicidios (Bailadela, Cochos), homicidios (Saxo tenor, Doentes, Días sen gloria, A ópera de a patacón).

            Un mundo de pouquidade

           

            Os mundos recreados aos que nos transporta a obra de Vidal Bolaño, non teñen res de arcádicos ou felices. Nin sequera o das farsas da mocidade. Xa en Laudamuco e en Ledaíñas pola morte do meco domina a miseria humana, tanto dos poderosos coma dos sometidos. Sempre se nos amosa, presentado con diversa crueza ou claridade, o mundo da “pouquidade”. Este neoloxismo creado polo autor e que achamos adoito nesas primeiras obras, raramente deixa de aparecer en ningunha das posteriores. Os dramas máis duros en reflectir a pouquidade do mundo e do ser humano ben poden ser: Doentes, Días sen gloria, Rastros e Saxo tenor e, aínda que se trata dunha adaptación,  A ópera de a patacón. Porén mesmo Anxeliños, comedia satánica segundo reza o subtítulo, non lles vai moito por detrás.

            Máis dunha vez tense adscrito unha parte da obra de RVB á corrente do “dirty realism” (realismo sucio) cultivada na literatura norteamericana dos últimos decenios do século XX. Así, por exemplo, Inma López Silva,[13] inducíndoo da condición marxinal dos personaxes. Persoalmente, non vexo tan claramente o realismo; cústame atopar nas obras de Vidal Bolaño moitos dos operadores realistas presentes na narrativa ou o teatro naturalista, contra os que por certo reaxiu Bertolt Brecht opóndolles os recursos tendentes á consecución do chamado efecto de distanciamento ou de estrañamento, destrutores da ilusión escénica. Destoutros elementos, dos que despegan a ficción da realidade e mesmo da verisemellanza, atopo moitos e acho que sobrancean por riba dos primeiros. Acho exaxeracións deica a hipérbole en personaxes e accións, pasaxes grotescas e de farsa, interpolación de cancións, prólogos e epílogos, intermedios  narrativos … O recurso ás sombras e visións subxectivas é un máis destes elementos, que nos aproximarían máis ben ao surrealismo. E, igualmente, as afinidades con Valle-Inclán en canto á deformación da figura dos heroes.

            Porén,  se realismo hai pouco, sucidade hai abonda, mesmo da escatolóxica (Laudamuco). Tamén  da moral. É case imposíbel atopar un personaxe bolañano merecente de xustificación desde esta perspectiva. Os seus heroes, malia as propias connaturais deformacións, amosan de cote algún trazo que os fai en certa medida dignos. Os opoñentes resultan relativamente bastante máis noxentos, ata o punto de se faceren moi noxentos. Porén, case sempre os redime un chisco o ton humorístico con que se enxergan os seus vicios e defectos. Tocante a isto hai algunha excepción. En Saxo tenor,  por exemplo, o Home Serio está visto con xenreira e en Doentes pode acharse algo semellante. Os políticos e outros representantes das clases dominantes levan a peor parte. Mais case ningún deles chega a ser pintado como absolutamente indigno. Ningún, un supoñer, tan ruín e desprezábel coma o Latino de Híspalis de  Luces de bohemia.

            A referencia a este drama de Valle-Inclán vén moi ao caso. Non se pode excluír toda pegada do realismo sucio en Vidal Bolaño, sobre todo sabéndomos – como viamos hai dous anos tratando da poesía de Lois Pereiro ‒ que a influencia de Charles Bukowski (1929-1994), principal representante desta corrente, se espallou un pouco difusamente por todos lados. O certo é tamén que nas pezas de sabor yankee e gangsteril ‒ Saxo tenor e Anxeliños, nomeadamente ‒ percíbense pegadas do cine e da novela negra, e do mundo de perdedores e da inmoralidade, poida que a través de James Thompson, un novelista e guionista de cine máis vello ca Bukowski. Así e todo, boa parte da sucidade moral, e aínda da estética da perda que é posíbel atopar reflectida en RVB, xa estaba na obra de Valle-Inclán. Ou, douscentos anos antes en John Gay, naquel mundo de ladróns, asasinos e prostitutas imperante en The Beggar's Opera (1728) que Vidal Bolaño retoma, a través de  Die Dreigroschenoper (1928) de Bertolt Brecht, e nos achega n’A ópera de a patacón. Esta é, ao meu ver, a máis sucia e dura das súas creacións.

            O das obras de RVB é sobre todo un mundo desesperanzado, con se cadra a pequena excepción das Ledaíñas pola morte do meco, obra de denuncia e concienciación do pobo, que remata albiscando certa posibilidade de superar  a opresión.

            Adoito a morte, con frecuencia a Morte personificada, ofrécese como o único destino aos heroes dos dramas bolañanos. Único desenlace para a trama, única saída para a lea representada, única liberación posíbel para a condición desgraciada da persoa doente ou fracasada. Isto é así en case todas as pezas. En Laudamuco representa a única solución para a grotesca, máis ca tráxica, situación á que abocaron o señor e mais o servo. En Bailadela asistimos á súa exaltación, aínda por riba, en forma de suicidio liberador. Este, o suicidio realizado ao xeito en que se mataban os porcos, achega en Cochos a redención, a reconquista da dignidade para Sebastián Rilo. En Saxo tenor, so a forma de asasinato, a morte constitúese en principio e fin; a que atinxe ao rapaz que ía comprar o saxo na tenda do Xudeu, desencadea a trama principal, e a do Tío Sam por mans do Home da Gabardina, destinatario explícito do relato que aquel lle fai, pecha con xustiza ou sen ela a trama principal e mais a secundaria. N’A ópera de a patacón o asasinato é moeda común nas relacións entre os suxeitos do submundo representado, é a maneira de Mackie o Navallas impor a  súa lei, mesmo ás súas antigas amantes. En Días sen gloria o homicidio inflixido en escena por Ela, a prostituta nova e peregrina, sobre El, o gallofo vello, enmarca circularmente e resolve a acción principal, e por riba, un cadáver, da esposa do gallofo, acompaña silente os protagonistas todo ao longo da súa peregrinación desde terras francesas deica Santiago. En Doentes está a morte axexando unha noite enteira por medio dos agoiros do Vinchas, fai acenos da súa inminencia mentres imos asumindo de que xeito puxo fin ás arelas revolucionarias dos fillos dos protagonistas, e, para acabar, opera con crueldade, diante do coro das monxas de San Paio, na malleira mortal que inflixen a Cañete os rapaces da Falanxe, e mais no estouro das armas da garda do Xeneralísimo que poñen fin á vida de don Valeriano ás portas do templo. N’A burla do galo ten a Morte a palabra derradeira co asasinato de Don Esmeraldino, xa máis galo do que home, e mais coa lección definitiva que imparte na escena final do cemiterio. Á súa centralidade en Anxeliños xa nos referimos enriba. E tamén en Agasallo de sombras: a sombra de Aurelio Aguirre, quen uns anos antes da historia aparecera morto na praia do Orzán, é dos personaxes secundarios o principal, e el é quen disolve a reunión rematando, a disparos da súa pistola, coa presenza das demais sombras participantes. En Rastros, se non se frustrase o suicidio, só a morte satisfaría de vez o desexo, sostido por Esther desde a infancia, de ser libre coma os paxariños. Mesmo n’As actas escuras se entremete: a agonía e pasamento de Don Mauro, frade dominico e home de ciencia autor dun informe negativo sobre a autenticidade das reliquias do Apóstolo, enmarcan circularmente – como adoitado en RVB – a lembranza que o seu sobriño Casiano, lendo o informe nunca entregado, fai das investigacións e controversias que o tío e mais el viviran uns anos antes, na catedral e noutros ambientes composteláns, mentres preparaban o ditame.

            Nun mundo tal de sucidade e morte, os demais elementos son accidentais e, por coherentes, redundantes. Tolos, borrachos e borrachas, vellos, putas, ladróns, gángsters, ricos porcos, mendigos, tísicos e enfermos de varias doenzas, coxos e outros eivados; traizóns, mentiras, trapelas, hipocrisía, infidelidade, estraperlo e demais negocios escuros; beatos e beatas falsas, frades fanáticos, cóengos con lendias e ideas curtas na cabeza, monxas mandonas, cregos untuosos, cregos desamañados; rexedores, comerciantes, capitáns, políticos miserábeis trunfando ou podrecendo na oposición clandestina. Uns e outros, todos lixados en distintos graos e perfectamente adaptados a esa atmosfera profunda de sucidade e morte. Nada estraño, pois logo, ten que a noite, o inverno, a brétema constitúan, con xusta pertinencia simbólica, a atmosfera física onde con frecuencia os personaxes se moven e os acontecementos se producen. Igual relevancia simbólica adquire a compoñente espacial. Un retrete é o espazo único en Laudamuco, unha grande gaiola de reixas case cortello de porcos en Cochos, un camarote de terceira con cinco persoas confinadas dentro durante días en Mar revolto, un cuarto estragado e enzoufado de sangue en Rastros. Un vertedoiro de lixo e esterco en varias secuencias de Anxeliños e d’A ópera de a patacón, cantinas e tabernas de mala morte en Doentes e Saxo tenor, prostíbulos en Integral e A burla do galo (e en secuencias de Doentes e Días sen gloria), un cemiterio (unha vez en Doentes e varias n’ A burla do galo). Ou, resumindo, “esa clase de sitios onde, se é que non che permiten cuspir no chan da túa casa, podías ir e facelo.”[14]

            E Santiago, unha rexión dese mundo

            Propón Inma López Silva[15] a agrupación de tres pezas de RVB baixo a etiqueta dun “ciclo xacobeo”, aquelas que coida atinxiren ao tema das reliquias do Apóstolo e ás peregrinacións. Nel non inclúe Doentes, peregrinación nocturna de dous vellos “esperpentos” ‒ calco intencionado de Luces de bohemia ‒ por unha ducia de ambientes representativos da Compostela dos anos 50 do século XX, entre eles o tellado da catedral. Porén dá a entender un pouco máis embaixo que ben se podería facer unha agrupación diferente, incluíndo nela todas as obras que inciden sobre o tema xacobeo, entendido este adxectivo como relativo á cidade tanto ou máis do que ao santo.[16]

            Persoalmente coido que, adrede máis do que por sorte, RVB creou un conxunto de dramas históricos sobre a súa cidade, co fin non tanto de trazar o devir dela ao longo dos séculos, canto de a entender nos trazos que mellor a caracterizan sincronicamente. O grupo comprende: Xubileu, Días sen gloria, As actas escuras, A burla do galo e Doentes. Poden incluírse, con menos propiedade, Agasallo de sombras e mais Rastros.

            O primeiro trazo compostelán que tira a atención do autor, é o de  obxecto e destino das peregrinacións xacobeas. Abórdase o seu senso e discútese a súa validez, primeiramente en Xubileu (estreada en 1982) e logo en Días sen gloria (1992), en nova versión, unha das mellores obras do autor. A acción ocorre nun fusco inverno da primeira Idade Moderna, coa cabalería a se degradar e o fenómeno das peregrinacións nas últimas dun proceso de decaemento tanto relixioso coma económico. Ecoan as obxeccións da “devotio moderna” e a sentenza “Qui multum peregrinantur, raro sanctificantur.” Curiosamente, o vello gallofo, un falso peregrino e ladrón inveterado, deféndese das obxeccións que lle pon a moza que el guía, e retórcese contra o crego que atopan nalgures tentando disuadir os peregrinos de seguiren o camiño. Coma se fose xa o único que cre nos milagres de Santiago, fai a súa derradeira viaxe e, nun arrouto de contraditoria enormidade, a única que emprende con fe, pois espera a resurrección da súa muller, cuxo cadáver carrexa secretamente dentro dun carro de man. Por desventura, o único que consegue é a propia morte. Nin economicamente á mesma Compostela lle interesan xa os peregrinos; supóñenlle máis un perigo que cómpre afastar, ca o vello negocio do que se aproveitar, polo que só lles permite permanecer na cidade un máximo de tres días, incluídos o da chegada e o da saída.

            N’As actas escuras enxérgase o tema da autenticidade das reliquias apostólicas. A acción relaciónase historicamente coas escavacións dirixidas por López Ferreiro so o pontificado do arcebispo Payá y Rico contra 1878-79. A cuestión resólvese máis ben en senso contrario. O arcebispo e o cabido catedralicio son pintados como axentes do escurantismo. O sabio frade don Mauro, de quen se solicitaba un informe positivo, evolúe deica a dúbida e  finalmente redacta un ditame negativo, que, porén, non ousa entregar ao arcebispo. Aparte dos ámbitos eclesiásticos ‒ a cripta, a sancristía da catedral, o pazo arcebispal, etc. ‒ preséntansenos outros ambientes da cidade, como o dos cafés, a fonda onde se hospedan don Mauro e o sobriño, as rúas de día e de noite, a estación ferroviaria, a cuberta da catedral onde se acubilla Xan de Nartallo,  a prensa tradicionalista e a liberal … A peza obtivo o premio Camiño de Santiago 1994 e non foi estreada, debido a unha especie de censura, ata 2010. Hai críticos que a consideran a mellor obra do autor. Ao meu entender, aínda que ten secuencias e transicións moi logradas, adoece de longas disquisicións e debates de tipo filosófico e histórico, que, se no espectáculo se poden disimular bastante cunha boa interpretación, na lectura resultan abondo cargosos.

            N’A burla do galo (2000) sométese a proba a santidade de Compostela. A virtude milagreira do apóstolo sae mal parada des que foi capaz de sandar o corpo do Galo de Portugal, devolvéndoo á súa condición de home, e mais non consegue sandalo espiritualmente, xa que Don Esmeraldino segue recalcitrante e demoníaco, tanto ou máis do que antes. Con todo, o verdadeiramente salientábel da peza é que nela se vai desvelando aos poucos a falsidade da santidade das mulleres e homes máis representativos da sociedade compostelá, aquela que se reúne no casino; todos, mesmo a mocidade, andan enzoufados en adulterios, desexos inconfesábeis, traizóns, mentiras e hipocrisías. A persoa máis casta, virtuosa e santa da cidade, a muller do Rexedor e irmá única de sete frades, réndese tamén ela ás artes demoníacas do burlador e derrétese toda perante a tentación. Os sete frades fanáticos asasinan por mor da relixión. Primeiro queiman a muller do Capitán polas relacións adúlteras que mantiña co Rexedor, e despois a Don Esmeraldino por suporse que domeara a castidade da irmá, trapela argallada en realidade polo seu criado Porfirio baixo disfrace e lección do amo.

            Doentes (1998) é o gran drama compostelán de RVB. A máis negra e nocturna Compostela aí se nos dá a ver. O medo, os negocios sucios, a represión política, a extorsión, a impotencia dos desconformes, a imposibilidade de toda reacción, o desespero e a morte como únicas saídas. Ninguén é de fiar, nin sequera os heroes, agás se cadra o  infeliz Cañete. E a igrexa, coas mans lixadas e a mente inconsciente,  amósase perfectamente adaptada ao sistema. Nótese que o protagonista, don Valeriano, é un crego excedente e persoa pouco de fiar, como el mesmo recoñece; cuxos defectos son notorios e no que apenas se achan virtudes. Alén diso, está o crego de conduta extravagante, hóspede habitual de casas de mala nota nas que pretende exercer un benéfico labor de apostolado.  E, de  por parte, o cura relambido e ortodoxo, amigo do poder e xustificador do elemento represor. Este tipo é vello na dramaturxia de Vidal Bolaño; así, o crego que tenta desmobilizar a protesta en Ledaíñas pola morte do meco. En Animaliños presentaranos aínda outro tipo, o que fala moito e non di nada que teña sentido.

            Compostela tamén se nos amosa como o lugar onde as arelas de liberdade agroman unha e outra vez sen que acaden a florecer e frutificar. Así acontecería coas da mocidade romántica de mediados do século XIX, de cuxo fracaso serían vítimas sinaladas Rosalía e mais Aurelio Aguirre (Agasallo de sombras). Así tamén, un século e pico máis tarde, coas da mocidade libertaria ou revolucionaria do 68 e da transición do postfranquismo á democracia. As vítimas destoutra frustración están representadas por Esther e os seus tres amigos, en Rastros.

PRINCIPAL BIBLIOGRAFÍA CONSULTADA

ALONSO GIRGADO, L. e MONTEAGUDO, T. (1999), Homenaxe ó profesor Manuel           Quintáns, Follas Novas, Santiago de Compostela.

ÁLVAREZ, Rosario e VILAVEDRA, Dolores, eds. (1999), Cinguidos por unha arela común. Homenaxe ó profesor Xesús Alonso Montero, Universidade de Santiago de Compostela.

BECERRA SUÁREZ, Carmen (2000), “A coherente aventura teatral de Roberto Vidal Bolaño”, en VIDAL BOLAÑO, Roberto (2000), pp. 57-89.

BECERRA SUÁREZ, Carmen e VILARIÑO PICOS, Mª Teresa.eds. (2002), Roberto Vidal Bolaño, escritor escénico, TrisTram, Lugo.

BOULLÓN AGRELO, Isabel e TATO PLAZA, Fernando R. (1989), “Introducción”, en OTERO PEDRAYO, Ramón,  pp.7-33.

FERNÁNDEZ CASTRO, Xosé Manuel (2011), A obra dramática de Roberto Vidal Bolaño, Xunta de Galicia, Edicións Laiovento, 592 pp.

GUEDE OLIVA, Manuel (2000), “Imposible outro alento”, en VIDAL BOLAÑO, Roberto (2000), pp. 15-16.

LÓPEZ SILVA, Inmaculada (2001), “Roberto Vidal Bolaño na (re)construcción do teatro   galego. De Abrente a Mar Revolto”, en VIDAL BOLAÑO, Roberto (2001), pp. 47-134.

OTERO PEDRAYO, Ramón (1989), Teatro de máscaras, Esquemas e proxectos, Galaxia, Vigo, [1934].

PAZ GAGO, Xosé María (1999), “Teatro da subversión. As tradicións do antroido no Teatro Galego Contemporáneo”, en ÁLVAREZ, Rosario e VILAVEDRA, Dolores, eds. (1999), pp. 1125-1138.

QUINTÁNS SUÁREZ, Manuel (1992), “Camiños do teatro galego actual”, en VIDAL BOLAÑO, Roberto (1992 b), pp. 5-15.

QUINTÁNS SUÁREZ, Manuel (2003),  “Tradición e modernidade na dramaturxia de   Vidal Bolaño”, en VIDAL BOLAÑO, Roberto (2003), pp. 41-103.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1977 a), Laudamuco, señor de ningures, en Idem, Laudamuco, señor de ningures, Ledaíñas pola morte do Meco, Pico Sacro, Santiago de Compostela.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1977 b), Ledaíñas pola morte do Meco, en Idem,   Laudamuco, señor de ningures, Ledaíñas pola morte do Meco, Pico Sacro, Santiago, 1977, pp. 61-113.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1992 a), Bailadela da morte ditosa (Sete baileretadas de  amor e unha morte), Sotelo Blanco, Santiago de Compostela.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1992 b), Agasallo de sombras (Romaxe de feridas e de medos en dous actos e dezanove escenas),  Editorial Compostela, Santiago de Compostela.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1992 c), Cochos. Relatorio valeroso en dous tempos, un    prólogo e un epílogo, para porca e actor en cativerio. Sotelo Blanco, Santiago de Compostela.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1992 d), Días sen gloria, Editorial Deputación Provincial, A Coruña.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1993), Saxo tenor (Desgracia arrabaldeira improbable     entre loucos, chourizos, gángsters, chulos, currantes e putas), Edicións Xerais de Galicia, Vigo.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1998 a), A ópera de a patacón, Versión libre para charanga e comediantes pouco ou nada subsidiados, arredor de textos de John Gay e de Bertolt Brecht, Edicións Xerais de Galicia, Vigo.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1998 b), Doentes, Editorial Deputación Provincial, A Coruña.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1998 c), Rastros. Desgracia en catro tempos e unha presada de recordos,  Edicións Positivas, Santiago de Compostela.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (1999), “Teatro con T maiúsculo. (Acerca do teatro de Don Ramón Otero Pedrayo)”, en ALONSO GIRGADO, L. e MONTEAGUDO, T. (1999), pp. 257-264.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (2000), A burla do galo, IGAEM, Santiago de Compostela.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (2001), Mar Revolto, CDG-IGAEM, Santiago de Compostela.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (2002 a), Anxeliños!, en BECERRA SUÁREZ, Carmen (2002) e VILARIÑO PICOS, Mª Teresa (eds.), pp. 295-395.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (2002 b), “Perspectivas do teatro galego actual”, en http://bvg.udc.es.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (2002 c), Integral, Edicións Embora, Ferrol.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (2003), Animaliños, Follas Novas, Santiago de Compostela.

VIDAL BOLAÑO, Roberto (2005), As actas escuras, Concello de Santiago e A Nosa   Terra, [1997: AS-PG e A Nosa Terra].

VIEITES, Manuel F., ed. (1998), Do novo teatro á nova dramaturxia (1965-1995),  Xerais, Vigo.

---

[1] Vidal Bolaño, 2002 b.

[2] Guede, 2000,  p. 15.

[3] Ibidem.

[4] Cfr. p. 12.

[5] Cfr. Paz Gago, p. 1127.

[6] Segundo M. Quintáns 2003.

[7] M. Quintáns 2003, p. 53.

[8] Otero Pedrayo,  p. 142.

[9] Vidal Bolaño 1992 b, p. 87.

[10] Vidal Bolaño 1999, p. 257; citado en M. Quintáns 2003, p. 52.

[11] Vidal Bolaño1998c, p. 13.

[12] P. 45.

[13] Cfr. p. 93.

[14] Vidal Bolaño 1993, p. 7. A cita é de Jim Thompson.

[15] L. c.

[16] Cfr. p. 106.

O TEMPO PERDIDO ou A VOLTA ATRÁS

Copio e encolo sen outro comento ca o de chamar a pensar o que nos acontece, agora precisamente, cando aquilo polo que tanto se loitou nos derradeiros tempos do franquismo e na transición, se está e derrubar con volta á témera situación daquela en vigor.

O TEMPO PERDIDO

XAQUÍN CAMPO FREIRE.- FONTE DA CRUZ, 10-03-2013

            Aquel profesor, D. Simplicio, era malo, malo a rabiar. A alumna, Sofía (Sabedoría), lista coma un pemento, un pouco inqueda e un moito, un moito reivindicativa. Por iso xa nin lle preguntaba. Mantíñaa en ‘offside’, fóra de xogo.

Diga vostede, alumno Rústico, cantos son os tempos verbais. Pasado, presente e futuro, dixo de cor. Moi boa a resposta, aprobou D. Simplicio.  

Moi mala, retrucou Sofía, sometida ao silencio. Fáltalle un, o máis importante. O tempo do que fala a tía Sabina de Agramonte, a nosa costureira. O tempo perdido, que con vostede á fronte vén ser o máis del.

Nin que dicir ten que aquilo non rematou así.

            Porén, se meditamos na sociedade actual, nos seus dirixentes e nas distintas institucións, non hai hoxe unha sensación xeneralizada de que o único tempo imperante é precisamente o “tempo perdido”? Vexamos.

            Ollando cara ao pasado. Cantas loitas, cantas mortes, cantas causas ficaron en puros intentos fronte aos ‘rodillos’ esmagantes do poder e dos intereses dominantes, que mesmo parece que sempre saen coa súa? Aí está o “10 de Marzo”, de FERROL 1972. Terá sido todo un tempo perdido?

            Tampouco o presente “dá moito máis de yes” como afirman, moi “orondos”, os bilingüístas harmónicos,  mostrándose  gozosos dos fracasos do informe Pisa. A culpa é sempre do galego na escola.

Non dá máis de si! Que atrasados estamos! Non si? Falando así, non pasamos máis alá dos páramos do Courel. Hai que modernizarse. Que se note que xa comezamos a falar correctamente inglés. Agora dise “dar de yes”. Que é máis  fino e distinguido, verdade?

Mas, descúbranse! Chegou o tempo do futuro perfecto. O de desasnaren as incultas masas, os pobres Calibans de A Tempestade de Shakespeare, e xa está aquí. Xa chegaron os novos profetas. Xa se está a notar. Collidas das mans e cantando triunfantes cara ao sol, chegan as leis Wert e o decreto antigalego de D. Feijoo e un tal Sr. Vázquez, que, para darlle maior timbre de honra, vanlle encamiñar agora cara ao Supremo un merecido recurso. E lembro aquilo: “Yo tenía un camarada”. Para iso, para gañar tempo, adiantándose, xa queimaron os libros de texto en galego. Para non contaminárense. “Limpia, fija y da esplendor”. Porque, con eses libros nefastos, xa “non se daba máis de yes”. E todos os outros avances de axuda social xa os pasaron pola incineradora de moda.

Ben mirado, estes, coma aquel profesor de Sofía, malo a rabiar, fannos descubrir agora o cuarto tempo verbal, o da costureira, a  tía Sabina de Agramonte: O tempo perdido. Pois con estes persoeiriños, certamente,  xa “non se dá máis de yes”.

Esperta do teu sono, Fogar de Breogán, porque os teus tempos son chegados. Non te deixes engaiolar. Aprende da tía Sabina. Volve en serio ao pasado, traballa o presente desde a verdadeira realidade túa e prepara un futuro que sexa de verdade ‘un futuro’ para todos. Sae dunha vez do tempo perdido!

E Sofía, como aprendera da tía Sabina de Agramonte, ergueu a súa voz de muller nova  berrando con rabia: Amén!

Eleccións galegas 2012

Que foi! Que foi o que pasou?

Hai quen non o entende. Polo que, con pena e sorpresa, xorde en moitos esta pregunta. Vou tentar de entender, e explicar quizais a outros, que foi o que pasou.

As vellas herdanzas

Para comezar, nada se pode explicar se non o referirmos a uns pousos ou antecedentes que aí están, vellos, seculares. Galicia vén sendo material e mentalmente sometida desde hai séculos á economía, a política e a ideoloxía españolistas. Non hai volta de folla. Os de alá entraron acá desde o século XIV e foron paulatinamente facéndose cos bens, coas ideas e coas persoas, principalmente coa pequena parte de poboación urbana autóctona, pois esta, por interese ou por engano, mesturouse –mestizouse– e consolidouse, fíxose unha, cos que viñeran de fóra mandar en nós e aproveitarse. A maior parte da “pobre” burguesía galega é herdeira desa vella herdanza.

En segundo lugar, esta mestiza poboación urbana e a súa mentalidade, incluídas a lingua e ideoloxía, acadaron a admiración e o desexo de imitación e conquista por parte das camadas suburbanas e rurais de Galicia. Aínda hoxe, fágase  a proba de preguntar: Quen, pertencente a esas clases baixas, rexeita a súa asimilación ou inclusión na sociedade chic dos vilegos e vilegas e dos a eles asimilados en diñeiro, modos de vida, poder e lingua –a lingua castelá, claro está?

Alguén se encontrará, sen dúbida. Unha minoría, porén. Persoas con boa capacidade de análise social, asunción de valores igualitarios e vontade de crítica e cambio das vellas estruturas de dominación. Esas persoas, as conscientes e humanitarias, en primeiro lugar. Tales condicións, de seu, non poden ser senón escasas, minoritarias.

Logo, alguén se encontrará tamén que non se deixe levar daqueles desexos de asimilación,  por algunha outra razón, como podería ser unha ideoloxía esquerdista inducida sen demasiada conciencia ou, se cadra, tamén un negativismo radical máis ou menos fundamentado.

O caso é que tanto a burguesía brevemente descrita enriba como a grande masa dos admiradores dos seus valores e ideoloxía tenden, por coherencia de uns co seu status e de outros  coas súas aspiracións, a se sentiren protexidos só ou moi preferentemente polos partidos españolistas de dereitas ou de centro esquerda. E tal tendencia é de raíz ideolóxica principalmente. 
Secundariamente hai motivos doutro tipo. Entre estes están os de relación clientelar e caciquil, que se manifesta na consecución por vías irregulares de: asfaltado de camiños e campos de festa, subvencións das deputacións a asociacións veciñais ou culturais e ás comisións de festas, colocacións dos fillos en postos de traballo, recomendacións en oposicións, etc. A rede así tecida é constrinxente e influente. Aínda que isto poida soar a que describimos unha situación pretérita e predemocrática, cómpre recoñecer con máis ou menos vergoña que é real e podente hoxe en día, e sobre todo aquela que depende ou se nuclea arredor do Partido Popular. O carrexo de votos, fenómeno evidente e innegábel, opera no interior desta rede; aínda que na eficacia da rede en canto á atracción de votos, a atribuíbel ao carrexo supón soamente unha pequena parte. 

Finalmente, debe entenderse que os medios de comunicación e os demais instrumentos de creación de opinión están, e desde hai uns anos moito máis, nas mans daquela burguesía. Así que, por estoutra banda, ben se ve que influencias se pode esperar deles en canto a orientar o voto popular. E logo, a igrexa galega institucional. Pois xa se sabe con quen está, cos que non a contradín; aínda que logo fagan o contrario do que din. É dicir, en Galicia, co PP.

A mala experiencia do bipartito

A verdade completa é que non foi unha experiencia tan mala como pareceu nin, moito menos, como pregoou daquela, e aínda onte, o PP. Mais non foi boa, hai que o recoñecer. 
As diferenzas entre o sector do PSOE e o do BNG no goberno bipartito non foron tantas nin tan obtusas como a lectura interesada do PP lle fixo ver á xente. Algunhas certamente foron soadas, por culpa dos propios conselleiros, secretarios e subsecretarios. Despois os medios de comunicación encargáronse de as airear e avultar.
Unha delas, a máis prexudicial polo ruído e pola proximidade ás eleccións de 2009, foi a referente ao concurso eólico. O candidato do PSOE a estas do 2012 rexía a consellería que máis receos e atrancos opuxo, e isto sen ningún disimulo, ás decisións do seu propio goberno referentes a aquel concurso eólico convocado desde a de Industria rexida polo BNG.  Tal concurso, segundo as posteriores avaliacións económicas, ía ser moi beneficioso para Galicia e, segundo as sentencias xudiciais que recaeron tras a súa denuncia e anulación polo goberno de Feixoo, resulta que as súas adxudicacións eran plenamente legais. Por aquel PSOE e este PP, Galicia deixou de ser dianteira na produción de enerxía eólica e por riba aínda vai haber que pagar indemnizacións millonarias ás empresas que gañaran o concurso.

As diferenzas e contradicións do bipartito foran gravemente esaxeradas pola propaganda do PP. Sobre todo na campaña pouco limpa e moi mentireira que este partido fixo para o 2009, con grande éxito, xa se viu. Desta vez non fixo falta tanta mentira. Mais a vella vacina aínda era activa no corpo de moita xente. A simple suxestión de que a alternativa ao PP sería outro goberno bipartito, mesmo multipartito –falaron a eito de un formado por cinco partidos, aínda que como moito seríao de tres candidaturas– foi eficaz. Así conseguiron que moitísimos votantes potenciais do PSOE se abstivesen ou votasen por Alternativa Galega de Esquerdas.

O relativo éxito desta nova candidatura é facilmente explicábel. Recibiu varias achegas ou contribucións de grupos de votantes. Un deses grupos é o de votantes anteriores do PSOE, de tendencia máis esquerdista do que centrista e que, na súa maioría, irían a Esquerda Unida se esta non formase parte da Alternativa Galega de Esquerdas.  O dos fieis tradicionais de EU tamén os conto, claro está; aínda que coido que a súa achega foi a máis feble. Outro grande grupo, coido que o continxente maioritario, foi de antigos votantes do BNG,  persoas que cambiaron o seu voto ou por seren partidarios de Beiras e os Irmandiños na liorta pola que estes deixaran o Bloque, ou porque entenden que Beiras fará unha oposición moi efectiva e potente, ou porque –estes serían os menos– desconfiaban, ou ata renegaban, dun posíbel bipartito.

Referente a esta última razón, fun hai unha semana testemuña e ata partícipe de certa conversa entre varias persoas que, segundo sei ou confesan, adoitan votar BNG. Discorría a leria entre eles sobre as previsións do que podería pasar se o PP perdese a maioría absoluta. Dábase por suposto que Beiras acadaría un bo resultado, uns seis ou sete escanos segundo lle atribuían as últimas enquisas. Consideráronse todas as posibilidades. Excluíuse case con seguridade a de Beiras entrar no goberno, prevendo que o multipartito resultante sería disfuncional. Temíase un bipartito PSOE-BNG porque, á marxe das diferenzas entre eles, dificilmente poderían aturar unha dura oposición pola dereita e outra forte e intelixente pola esquerda. Conclusión que se tirou daquela conversa e hoxe vexo máis clara: que un goberno de esquerdas nestas circunstancias podía resultar moito peor para Galicia do que a repetición do goberniño de Feixoo, e faría excelente o suposto bigoberno de Touriño. Así o dixo de forma expresa un dos participantes na conversa, e os demais, con maior ou menor convencemento, asentimos ou pouco menos.

A solución menos mala, que pode ser terríbel

Segundo vimos discorrendo, podemos dar por feito que o resultado foi finalmente a solución menos ruín de todas as que podían saír. Isto de ser a menos mala, aínda que mala, dío o mesmo pobo e dino particularmente os propios votantes potenciais do PP, pois unha parte importante deles preferiu absterse antes ca revalidar o seu triunfo. Se aínda así venceu, foi porque moitos máis votantes do PSOE tamén se abstiveron, quizais levados da mesma convicción, a de que a solución PP era a menos mala nas actuais circunstancias. Aquí está con seguridade o quid da explicación. A abstención dos votantes oscilantes, centristas, do PSOE fixo posíbel a vitoria do PP, a solución menos mala para eles e poida que para moitos outros cidadáns.

O peor do caso é que esta solución pode ademais ser terríbel. Se non, convido o lector a moi rapidamente avaliar os danos padecidos por Galicia nos tres anos e medio de goberno de Feixoo. Desde a súa chegada aumentou o paro en maior porcentaxe do que a media do Estado e cada mes están emigrando uns 2000 mozos galegos relativamente ben formados. Nestes tres anos a débeda pública de Galicia case se triplicou e os beneficios non se viron. Nestes tres anos desapareceron unha chea de subvencións culturais ou diminuíron moitísimo, non así outras relacionadas co mantemento da rede clientelar do PP. Nestes tres anos desapareceron a maioría dos poucos, aínda que necesarios, medios de comunicación en galego; se os medios en castelán nunca deixaran de ser asoballantes en dominio, agora son practicamente os únicos, como o eran antes da transición democrática. Nestes tres anos coutouse a promoción pública da lingua galega, aínda que nunca fora grande, contra o que se mentiu desde o goberno de Feixoo e desde a súa base urbana burguesa e empresarial. Durante este goberno e baixo a súa supervisión perdemos as caixas de aforros, e o banco resultante da súa evolución ou dexeneración ten moi malas perspectivas. Nestes tres anos e pico tomáronse graves decisións gobernativas referentes á sanidade e tendentes á súa privatización e empeoramento.

E cando estes e outros moitos males se incrementaren, de quen se queixarán os que os viren? De nós, seguramente, que non o soubemos facer mellor. Porén, como enriba se expuxo, as causas profundas remiten a tempos máis antigos, aqueles en que os nosos devanceiros se deixaron levar á horta sen apenas resistencia. Aínda que nós temos a nosa parte na lea e cada vez está máis claro que non acertamos a desenleala. Pobre de nós e dos que veñan tras nós!

É HORA DE REBELARNOS

Máis unha vez copio e encolo un artigo do amigo Xaquín, esta vez alertándonos de ata que punto a lingua galega se está perdendo, en canto ao seu uso e en canto ao coñecemento dela, que na manifestación nacionalista do 25 de xullo había moitas persoas que nin nesa ocasión se expresaban en galego. Non me estraña; en ocasións e ambientes semellábeis teño ben de veces, e desde hai anos, percibido ese fenómeno.

É HORA DE REBELARNOS

XAQUÍN CAMPO FREIRE. FONTE DA CRUZ, 26-07-2012.

Fun ao 25 de Xullo do 2012. Vou sendo maior e quero testar. Lego, como herdo sagrado, a lingua e cultura galegas. Mas non sei a quen deixarllas. Non vexo herdeiros. Nin todos os da familia. As últimas vontades son sagradas, se hai quen as respecte.

Nos anos setenta uns rapaces novos, Fuxan Os Ventos, traballadores e universitarios, recuperaban con fachenda a conciencia colectiva de quen eran, de onde viñan, quen eran eles mesmos. E botáronse ao mundo a cantar e proclamar con honra as súas utopías, mentres estudaban duro e arreo para cambiaren a sociedade nas distintas profesións para as que se preparaban. Eran un modelo de vida. Puñan os pelos de punta con aquilo de: “Meu pai é labrego, labrego naceu. Meu pai é labrego, labreguiño eu son. Meu pai é labrego, tamén meus avós. Toda a miña xente de labregos foi.” E cumpría non sermos desertores. E hoxe?

Con eles ía o escudo de honra da lingua galega naquelas presentacións na voz grave de Mini que che removían a alma. Saías de alí absolutamente desacougado na conciencia persoal. Outras veces, eran os mariñeiros ou o mundo obreiro quen aparecían na escena. Tamén os emigrantes e os fillos deles. Sempre con dignidade. Na súa fala, na súa cultura, na súa longa historia de sufrimento. Eu tamén tomei conciencia: Eu son fillo dese labrego, da súa cultura, da súa honradez, da súa clase. E vaia honor!

Mas todo aquilo mudou. Agora, la gente guapa, bilingües de toda la vida, las elites super urbanitas de la cultura dominante, los  birretes de los grandes saraos, fixeron de todos nós uns parvos. Somos la indecente boina. Clase de tropa, dixo aquel señor. E nós e as nosas xuventudes, xeneralizando un pouco, tragamos o anzol. Vivimos dominados, sen valorar o autóctono.

Por que avergoñarse dos devanceiros, Sra. Lago y  demás? Tan malos “lles” foron? Porque eran galegos, non si? Desprézanllos os de Madrid? Pois xa é unha peniña non estar a ben cos que nos deron a vida e o ser  por un pobre complexo deses. Que diferenza con aquel revulsivo que se operou en Fuxan. Teño esperanza nas minorías selectas e asisadas que irán marcando novas rutas.

Hai que rebelarse. Non falo de ningunha revolta violenta, na que sempre volven gañar os mesmos. Falo dunha verdadeira revolución de mentes, pensamentos e modos de vida de todos nós. Non falo de ningunha toma de poder. Para facelo mal xa están os que están, e os de antes. Falo, ao estilo de Xesús de Nazaré, dun cambio sincero de mentes e corazóns. Dunha conversión. Somos nós, o pobo, quen te de reaccionar e facer un verdadeiro cambio en maneiras de ser e estar, de concibir a vida e relacionarnos. Non lle botemos a culpa a ninguén. O galego, a galeguidade, todo o que ten que ver con nós, se non van ben, a grande culpa é nosa. E non haberá solución mentres non haxa reaccións transformadoras no colectivo común, empezando por abaixo. No día da Patria Galega, nin todos falabamos no de nós. E sentín verdadeira mágoa.

Temos de recuperar as propias raíces, a riqueza que como pobo nos asiste e desde aí abrirnos a todo o mundo. Non fai falta levar broches de ouro nos puños e estar tocando neles arreo liberando ansiedade por estar convencidos de enganar a xente. Os dos bancos, os bispos e toda a xente guapa lócenos ostentosamente. Por que será?

Pobre xente acomplexada que só sabe destruír! Que fixeron de positivo? Transmitir as súas miserias conceptuais. Queimar arreo libros de texto coma os mellores inquisidores? Non se decatan, Sr. Vázquez e Sr. Lorenzo, que os libros arden mal? Puxeron Galiñas Azuis, e agora xa están a meterlles chave, porque son para os fillos do pobo, e se fican sen escola, mellor, serán uns sen voz, unhas pobres galiñas azuis. Un ferrollo inmisericorde caeu para Preescolar na Casa, Galescolas, Parvularios ou xardíns de infancia. Todo vai fechar. Pero as aulas dos poderosos, esas, engordáronas. Eu nunca quixera pasar á memoria sendo tan nefasto coma vostedes. Non lles pediremos contas algún día? Os banqueiros xa empezan a ser chamados.

Sr. Feijoo, non é estraño que o idioma se degrade. Vostede deturpa todo o de nós. Elimina as leis reguladoras, que non xa protectoras, do propio idioma. Cando fala no de nós, delátase. Non lle quere. Vostede non é ningún modelo. Un mínimo de amor propio e decencia. E logo anda a chorar polas silveiras adiante que non sabe inglés. Pois estúdeo, señor Presidente, que o seu correlixionario Aznar presume de telo dominado en seis meses e de conferenciar na anglofonía. Vostede é menos intelixente do que el? En moi pouca estima se ten. E de ser así, quizais non serve para o cargo, no que sempre aparece tan estirado, onde semella que todos lle ficamos pequenos ou mesmo lle debemos a vida. En tres anos destruíu vostede o labor de máis de mil de todo un pobo. Que conciencia!

Pero a culpa é nosa. No 25 de xullo nin todos falabamos galego. Eu estiven alí. É hora de rebelarnos, empezando por nós mesmos.

E eu quero testar. A quén llo deixo?